Başörtüsü, İslam Cumhuriyeti’nde siyasi, dini ve kültürel bir sembol olarak kabul edilir. En azından müesses nizam ve muhafazakâr kısımlar için bu türlü bir ön kabul olduğunu söylemek yanlış olmayacaktır. Başörtüsü birebir vakitte devletin kuruluş ideolojisinin ve ülkedeki siyasi kurumların da temelini oluşturur. Rejim meşruiyetini siyasal İslam’dan devşirdiğinden, başörtüsünü de tabulaştırarak “tartışmaya kapalı” bir tabana oturtur ve caydırıcılığı yüksek maddelerle muhafaza altına alır. Çünkü başörtüsü konusunda verilecek bir taviz İslami hayat formunu oluşturan başka bütün normların da sorgulanmasına yol açacak ve uzun vadede İslam Cumhuriyeti’nin çözülmesine neden olacaktır.
İRŞAD DEVRİYESİ OLARAK BİLDİĞİMİZ AHLAK POLİSİ NE VAKİT KURULDU?
Yasalarla açıkça belirtildiği üzere, kız çocuklarının ve bayanların başörtüsü ve İslami kıyafet zorunluluğuna uymaları gerekir. Aksi halde türlü cezalarla (uyarı cezası, para cezası, terapi cezası, meyyit yıkama cezası, mahpus cezası vs.) karşı karşıya kalırlar. Yürürlükteki kontrol ise kolluk kuvvetlerine düşer. Bu kontrol 2006 yılına kadar İhtilal Muhafızları Devriyeleri ve Besic (gönüllü milis güçler) yoluyla gerçekleştiriliyordu. Fakat daha sonra, “keyfi müdahalelerin önüne geçilmesi” ve kurumsallaşmanın arttırılması için Kültür İhtilali Yüksek Kurulu ve periyodun Cumhurbaşkanı Mahmud Ahmedinejad’ın onayı ile ahlak polisi olarak bildiğimiz İrşad Devriyesi (Geşt-i İrşad) kuruldu. Böylelikle hem İslami kıyafet yasasının uygulanması hem de kamusal alanda ahlaki normlara uygun davranılması sağlanmaya çalışıldı. 2013 yılında ise ahlak polisleri İçişleri Bakanlığı’na bağlandı. Ahlak polisleri sokaklarda minibüsleriyle devriye gezerek bayanlara rejimin istediği halde örtünmeleri konusunda sert müdahalelerde bulundu. Bu müdahalelerden biri, geçtiğimiz eylül ayında hepimizin şahit olduğu bir mevtle sonuçlandı. 22 yaşındaki İranlı Kürt bayan Mehsa Jina Emini’nin gözaltında hayatını kaybetmesi, ülkede geniş çaplı protestolara neden oldu.
PROTESTOLARDAN SONRA SOKAKLARDAN ÇEKİLMİŞTİ
Protestoların boyut değiştirerek tüm ülkeyi sarması ve her yaştan her bölümden insanı içine alması; büyük meydan şovlarından küçük sokak çatışmalarına, emekçi grevlerine, İran’da bazari olarak bilinen çarşı esnafının kepenk kapatmasına, ilkokullardan üniversite aksiyonlarına kadar önemli bir aksiyon çeşitliliğiyle karşı karşıya kalınması, protestoların alt-orta sınıftan üst-orta sınıfa, Kürdistan’dan Belucistan ve Güney Azerbaycan’a, hatta İslam Cumhuriyeti’nin ve Şii İslam’ın kalbi olarak görülen Kum ve Meşhed kentlerine kadar yayılması, müesses nizamın da geri adım atmasına neden oldu. Devriyeler 16 Eylül’de Emini’nin gözaltında hayatını kaybetmesi üzerine sokaklardan çekildi. Bu durum Batı basını başta olmak üzere memleketler arası medyada “İranlı bayanların zaferi” olarak görüldü ve nizamın, ülke çapındaki hükümet aksisi ayaklanmayı yatıştırmak için bariz bir taviz verdiği düşünüldü. Gerçi İran Başsavcısı Muhammed Cafer Muntazeri’nin açıklamaları o periyot de tartışma konusu olmuş ve akıllarda birtakım soru işaretleri bırakmıştı. Başsavcı “devriyeler bize bağlı değil, kim kurduysa o kapattı” diyerek devriyelerin yargıya bağlı olmadığını tabir etmişti. Tekrar de ülkenin Başsavcısının yaptığı bu açıklamanın Rehberlik makamından azade olamayacağı düşünülmüş ve bir kazanım olarak yorumlanmıştı.
Ancak Hamaney ocak ayında kritik bir atılımla Ahmed İstek Radan’ı İran Polis Şefi olarak atadı. Radan’ın kontrolleri sıkılaştırması beklenen bir durumdu. Çünkü Radan bu bahiste makûs bir şöhrete sahipti. Kendisi nisan ayında örtünmeyen bayanlara karşı “geniş çaplı bir savaş” başlatma kelamı vermişti. Müesses nizam başörtüsü konusunun Reisi hükümetini aşan bir sorun olduğunu, farklı karar alma organlarını devreye sokarak göstermeye çalışıyordu. Böylelikle okların sırf Reisi hükümetine yönelmesinin ve hükümet aykırısı ayaklanmaların da önüne geçilmiş olacaktı.
Ne muhafazakâr hükümet vazifelilerinin yaptığı tehditkâr açıklamalar ne tutuklamalar ne de idamlar bayanları durdurmaya yetti. Eylül ayından bu yana bayanlar kamuya açık alanlarda başörtülerini çıkararak hatta İslami kıyafet kurallarını çiğneyerek yürümeye ve bu anları toplumsal medyada paylaşmaya devam ettiler.
MUHARREM AYI İLE BİRLİKTE UYGULAMA GERİ DÖNDÜ
Ancak eylül ayı prestijiyle gözlerden kaybolan ahlak polisleri, Emini’nin vefatının sene-i devriyesine iki ay kala tekrar İran sokaklarında belirmeye başladı… Karar, İran Polis Teşkilatı tarafından 16 Temmuz’da kamuoyuna açıklandı. Polis Teşkilatı Sözcüsü Said Muntezeru’l-Mehdi kararın, “halkın talebi” ve “Cumhurbaşkanı İbrahim Reisi ile Yargı Erki Lideri Gulamhüseyin Muhsini-Ejei’nin çağrıları” üzerine alındığını söyledi. Muntezeru’l-Mehdi, “uyarıları dikkate almayan” ve “İslami pahaları çiğnemekte ısrar eden” bayanlar hakkında yasal süreç yapılacağını duyurdu. İhtilal Muhafızları Ordusu’na (DMO) bağlı Tesnim Haber Ajansı da Cumhurbaşkanı ve Yargı Erki Liderinin, ahlak polislerinin tekrar görevlendirilmesi buyruğunu verdiğini doğruladı.
KARAR REAKSİYONLARA NEDEN OLDU
Polis Teşkilatı Sözcüsü Said Muntezeru’l-Mehdi’nin açıklamaları büyük reaksiyonlara yol açtı. Zarurî başörtüsü maddesine karşı olan feministler, aktivistler ve reformist siyasetçiler toplumsal medyada hükümeti tenkit yağmuruna tuttu. “İrşad Devriyesi” terimi kısa müddette Farsça Twitter’da trend topic haline geldi. Başörtüsü takmanın şahsî bir tercih olması gerektiğini söyleyenler kararı kınadı.
Reformist aktivist Ahmed Zeyidabadi 16 Temmuz’da İslam Cumhuriyeti’nin önünde iki seçenek olduğunu yazdı: “Ya başörtüsünün isteğe bağlı takılmasını kabul edecekler ya da akıl almaz bir maliyetle bunu mecburî kılacaklar.” Zeyidabadi, yetkililerin başörtüsü konusunda ısrarcı olmaları halinde, cezaevlerinin kapasitelerini arttırmaları gerektiğini lakin bunun da bir tahlil yolu olmayacağı için örtünmeyen bayanları asmak zorunda kalabileceklerini tabir etti.
İran’ın sabık reformist Cumhurbaşkanı Muhammed Hatemi, ahlak polislerinin yine ortaya çıkmasının hükümetin kendisine ziyan veren bir atılım olduğunu, toplumdaki tansiyonu daha da arttıracağını ve toplumsal bir patlamaya yol açabileceğini söyledi.
Reformist Hammihen gazetesi, devriyelerin tekrar başlamasının toplumda kaosa neden olabileceği ikazında bulunurken, reformcu siyasetçi Azer Mansuri bunun halkla devlet ortasındaki uçurumun ne kadar açıldığını göstermesi bakımından kıymetli bir örnek olduğunu belirtti.
HANGİ KURUM TARAFINDAN GÖREVLENDİRİLDİĞİ HÂLÂ MUAMMA
Gelelim Polis Teşkilatı’nın hangi kurum tarafından görevlendirildiğine… Bu bahiste önemli bir baş karışıklığı var. Çünkü kimse sorumluluğu üstlenmeye yanaşmıyor. Yargı sessizliğini korurken hükümet yetkilileri savları reddediyor. Fakat birtakım parmaklar İçişleri Bakanlığı’nı işaret ediyor. Üst seviye bir bayan Polis Teşkilatı yetkilisi, İrşad Devriyesinin, Ulusal Güvenlik Yüksek Kurulu Lideri olarak direkt Cumhurbaşkanının buyruğu ve İçişleri Bakanı Ahmed Vahidi’nin onayı doğrultusunda faaliyete geçirildiğini söyledi. Meğer son günlerde birtakım yetkililer, devriyelerin tekrar başlamasının gerisinde cumhurbaşkanının ve hükümetin hiçbir ilgisinin olmadığına kamuoyunu ve medyayı ikna etmek için muazzam bir efor sarf etmişti. Hükümetin gelecekte mümkün tenkitlerden kaçınabilmesi için hatanın polisin üzerine atıldığını öne sürenler bile oldu. Devriyelerin geri dönüşünü eleştiren Milletvekili Ahmed Alirezabeigi de kararın gerisinde İçişleri Bakanı Vahidi’nin olabileceğini öne sürenlerden biriydi. Alirezabeigi, Vahidi’nin mecliste hakkında çıkabilecek muhtemel bir azil kararına karşı “başörtüsü meselesiyle” meşgul olduğunu göstermek istediğini düşünüyordu. Vahidi’nin eski bir İhtilal Muhafızları Kumandanı ve Savunma Bakanı olması da bu görüşü destekliyordu. Cumhurbaşkanının Bayan ve Aile İşlerinden Sorumlu Lider Yardımcısı Enise Hezali de cumhurbaşkanının devriyelerin geri dönme buyruğunu vermesiyle ilgili haberleri yalanlamış ve bu türlü bir şeyi hiç duymadığını vurgulamıştı. Hatta kendisi “Ben bu türlü bir buyruk duymadım, mevzuyu İçişleri Bakanlığı’ndan takip edin” diyerek gazetecileri Vahidi’ye yönlendirmişti.
Muhafazakâr milletvekili ve Meclis Toplumsal Kurulunun Kıdemli Üyesi Veli İsmaili alınan kararda meclisin rastgele bir dahli olmadığını açıkladı. Fakat sorumluluğun yalnızca mecliste değil öteki devlet organlarında da olduğunun altını çizdi. İsmaili tıpkı gün verdiği bir röportajda hükümetin bu hususta yasalar temelinde hareket ettiğini ve zarurî başörtüsü uygulamasına ait meclise sunulan bir yasa tasarısının ahlak polisi devriyelerinden daha tesirli olacağını belirtti.
YÜZ TARAMA SİSTEMLERİ NİSAN AYINDAN BERİ DEVREDE
Devriyelerin yine görevlendirilmesi, dijital ortamda sesi değiştirilmiş bir erkeğin parkta, bahçede, restoranda örtünmeyen bayanlara ihtarlarda bulunduğu ve bayanların nisan ayında devreye giren yüz tarama sistemi sayesinde kimliklerinin tespit edildiği bir görüntünün toplumsal medyada dolanıma girmesinin akabinde geldi. Görüntüde kimliği bilinmeyen adam bir bayana: “Özgürlüğe mi inanıyor musunuz? Pekala o halde, tecavüzcülerin ve hırsızların sizinle uğraşmaları için serbestçe dolaşmalarına müsaade vereceğiz” diyerek gözdağı veriyordu.
ÖNGÖRÜLER
Bazı İran uzmanları, Cumhurbaşkanı ve Yargı Erki Liderinin ahlak polislerinin geri dönüşünün sorumluluğunu direkt üstlenmemelerini, bu türlü bir önleme siyasi takviye vermeden evvel halkın nabzını ölçmek istemeleriyle ilişkilendiriyor. Ayrıyeten zamanlama açısından devriyelerin geri dönüşü için Muharrem ayının beklenmesi, başörtüsü konusunda muhafazakâr kesitin dayanağının alınmak istendiğine işaret ediyor olabilir. Üstte da söz edildiği üzere İçişleri Bakanı azilden kaçınmak için bu adımı atmış olabilir. Fakat İçişleri Bakanı Vahidi’nin bu kararı tek başına alabilecek bir konumda olmadığını ve güç ağının bir modülü olduğunu akılda tutmak gerekir. Her halükârda bu atak sokağa taşacak öfkenin dinamiti olacak nitelikte. Emini’nin vefat yıl dönümüne gerçek sokaklar tekrar hareketlenebilir ve rejim 16 Eylül’de büyük meydan şovlarıyla karşı karşıya kalabilir. Protestoları tetikleyecek değerli bir öbür problem de İslami Şura Meclisi’nin (Parlamento) Hukuk ve Yargı Komisyonu’nun “Tesettür ve İffetin Teşvik Edilerek Ailenin Korunması” isimli 70 husus halinde hazırladığı yasa tasarısının meclisten geçmesi. Tasarının maddeleşerek yürürlüğe girmesi bayanları daha güç günlerin beklediği manasına geliyor.
Önümüzdeki periyot İranlı bayanlara neler getirir bilemiyoruz lakin bildiğimiz ve gün üzere açık olan bir şey var ki; o da kuşaklar uzunluğu içselleştirilen protesto kültürü. İranlı bayanların kırk dört yıldır verdikleri gayret kolay kolay son bulacak üzere değil.
